از سلسله نشستهای «مطالعات هنر اسلامی» برگزار شد؛
«گنبد جبلیه»؛ تحلیل یک «میراث ماندگار»

پژوهشکده هنر، یازدهمین نشست از سلسله نشست های «مطالعات هنر اسلامی» را به:«گنبد جبلیه؛ یک بررسی مجدد» اختصاص داد.
به گزارش روابط عمومی پژوهشکده هنر- وابسته به فرهنگستان هنر- در این نشست که عصر دوشنبه چهارم دی ماه باحضور علاقمندان در این مجموعه برگزار شد «دکتر علیرضا انیسی» محقق، پژوهشگر و صاحبنظر هنرهای اسلامی و ایرانی با موضوع «گنبد جبلیه؛ یک بررسی مجدد» به ارائه مباحث خود پرداخت.
سخنران نشست یازدهم مطالعات هنر اسلامی، در آغاز سخن خود با اشاره به اهمیت «گنبد جبلیه» بعنوان یکی از بناهای برجسته درتاریخ معماری دوره اول اسلام در ایران و بیان وجوه زیبایی شناسانه و ارزشهای هنری و اصالتهای معماری این اثر گفت: متاسفانه یکی از استانهای بسیار غنی در میراث فرهنگی ما که از همه کمتر هم شناخته و مطالعه شده استان کرمان است.
وی آنگاه با تشریح جزئیات معماری گنبد جبلیه کرمان اظهار داشت: گنبد جبلیه، بنایی هشت ضلعی با نمایی چشمگیر است که در میان بناها و آرامگاههای هشت ضلعی ما، کمتر نمونه و نظیری برایش می توان یافت. عقب رفتگی و شکل پلکانی این بنا در طراحی که از جاذبه های ویژه این بناست به آن موقعیتی از هرجهت ممتاز و منحصر بفرد می بخشد.
عضو هیات علمی پژوهشکده میراث فرهنگی در ادامه مباحث خود با ذکر مواردی همچون: توصیف دقیق اجزا و عناصر معماری گنبد جبلیه، بیان ویژگیها، مقایسه آن با سایر بناهای هم دوره، گمانه زنی هایی پیرامون کاربری احتمالی بنا، تاریخگذاری بنا و نقش این بنا در الگوی توسعه بناهای مشابه، به طرح سه پرسش اصلی مبحث خود پرداخت:
اول- مهمترین ویژگیهای این بنا چیست؟
دوم- تاریخ ساخت این بنا چه زمانی و عملکرد آن دقیقا چیست؟
سوم- تاثیر این بنا بر معماری دوره های بعدی تا چه حد بوده است؟
این مدرس و محقق هنری سپس مقدمه گفتار خود را با فصل‌بندی و بررسی معماری اسلامی در ایران طی سه دوره اصلی مقارن نمود:
1- دوره اول از فتح ایران توسط اعراب مسلمان تا حمله مغول: (از 31 ق تا 621 ق)
2- از عصر ایلخانی تا انتهای تیموری: (654 ق تا 906 ق)
3- از ابتدای صفویه تا انتهای دوره قاجار: (907 ق تا 1344 ق)

وی اضافه کرد: دوره نخست، از همه دوره ها مهمتر و بهمان میزان ناشناخته تر است و مثالها و نمونه های سخن من نیز عمدتا مرتبط با همین دوره اولیه است.
دکتر انیسی، روش شناسی و متدولوژی کار خود را بر اساس تک نگاری (مونوگرافی) عنوان کرد که بر خلاف آن پدیده گسترده نگر که روی به عمق ها دارد و پیوسته سعی می کند اطلاعات را کشف و استخراج کند، در اين روش  به بررسی و مطالعه یک بنای معماری بقصد شناخت و معرفی ارزشهای آن بنا ، یافتن ارتباطات و مشابهاتش با دیگر بناها و یافتن بستری که آثار دیگر را پدید می آورد مي پردازد .و در نهایت، استنتاج و استخراج یک سری اصول و قواعد کلی و رسیدن به یک جمع بندی نهایی و کلی: «کوچک» ببینیم اما «عمیق» ببینیم. کار من هم عمدتا روی یک بنای خاص، متمرکز است تا از آن به کلیت معماری یک دوران، پل بزنیم.
سخنران نشست در ادامه با توصیف گنبد جلیلیه در شهر کرمان بلحاظ موقعیت مکانی و پلان ها، گزارشی از تغییرات بعمل آمده در آن از گذشته تاکنون بر اساس قدیمی ترین نقشه از 1859 و همچنین قدیمی ترین عکس موجود که «سر پرسی کاکس» در 1898- 1277 از این بنا ثبت نموده و عکس «رابرت بایرون» در 1933 و نیز با استناد و ارجاع به پژوهشها و یافته های «اریک شرودر» به حاضران ارائه داد.
تشریح اجزای بنا، قطر داخلی بنا، ارتفاع داخلی، آرایه ها و تزئینات شامل: قوس ها، طاقنماهای پشت بسته، اشکال و نقوش تزیینی قبرهای داخل بنا، ارزشها طراحی و معماری در بنای مورد بررسی، عقب نشستگی و طاقنماها و فضاهای پر و خالی و نحوه اتصال گنبد به منطقه انتقال نیرو و درنهایت تبدیل آن به ردیفی از طاقها و پرداختن همزمان به تمامی اجزا و عناصر و تزیین سرتا پای آن از جمله موارد و محورهای دیگری بودند که این پژوهشگر هنری به آنها پرداخت و سپس «شیوه انتقال» را در این بنای تاریخی تبیین کرد.

وی در ادامه مباحث خود با استناد به منابعی چون: تاریخ مزارات کرمان، «شرودر» در جلد سوم کتاب خود، «آندره گدار» در جلد چهارم آثار ایران، «آرتور پوپ»، «استاد باستانی پاریزی» در راهنمای آثار تاریخی کرمان و... به بحث تاریخ‌نگاری این بنا پرداخت و خاطرنشان کرد: گدار آن را بنایی سلجوقی و پوپ آن را قرن هفتمی می داند و مرحوم استاد باستانی پاریزی هم معتقد است که بنایی متعلق به قرن چهارم هجری است. احمد موسوی هم با استناد به تعبیر «گنبد گبری» آن را بنایی از دوران پیش از اسلام می شمارد.
این محقق آنگاه به تبارشناسی و سابقه بناهای یادمانی در قرون اولیه اسلامی اشاره کرد و از جمله قدیمی ترین آنها: «قبه الصخره» که مشابه گنبد جبلیه و بنایی هشت ضلعی و متعلق به سال 72 هجری است و سپس مقبره خلیفه «المنتصر عباسی» که آن هم بنایی هشت ضلعی است و بنام «قبه الصلیبیه» در عراق شهرت دارد و سپس مقبره «امیر اسماعیل سامانی» در بخارا متعلق به قرن چهارم (350 ق) که در آن برای نخستین بار، اندیشه آرامگاه سازی در شکل شاهانه اش در جهان ایرانی پدیدار می شود. وی از قدیمی ترین بنای سنگی ایران هم سخن گفت که در فارس بوده: «کاخ سروستان» که بنایی از دوران اسلامی است و نه طبق آنچه مشهور شده بازمانده از دوران ساسانی.
جستجو در تاریخ سیاسی کرمان در قرون 4 و 5 قمری- که بستر زمانی احداث بنای گنبد جبلیه محسوب می شود- و اشاره به حوادثی چون: تصرف کرمان توسط محمدبن الیاس و تشکیل سلسله بنی یسر و تصرف کرمان بدست عضدالدوله دیلمی وتشکیل دولت آل بویه و دیلمیان و واگذاری آن به ابوالفوارس فرزند عضدالدوله و فرمانروایی بهاءالدوله بر کرمان و تسلط قوام الدوله بر این سرزمین و سرانجام تصرف کرمان بدست سلجوقیان در 440 قمری، واپسین بخش گفتار دکتر علیرضا انیسی در این نشست بود.
گفتنی است پژوهشکده هنر، سلسله نشست‌های تخصصی «مطالعات هنر اسلامی» را با هدف بررسی و تبیین ابعاد ناشناخته هنرهای اسلامی و ایرانی با حضور کارشناسان، پژوهشگران و صاحبنظران این رشته ها برای عموم علاقه‌مندان این مباحث، ادامه خواهد داد.