سید عبدالمجید شریف‌زاده، دبیر علمی همایش بین‌المللی «مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران» طی گفتگویی، اهداف برگزاری این همایش را تشریح کرد.
کامران پورعلم - پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر در نظر دارد در زمستان سال ۱۴۰۲ همایش بین‌المللی «مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران»را با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و هنری کشور برگزار کند. به همین سبب گفتگویی با سید عبدالمجید شریف‌زاده، دبیر علمی این همایش، انجام شد تا با نقطه نظرات ایشان و نیز اهداف برگزاری این همایش بیشتر آشنا شویم.
با سلام و عرض ادب خدمت شما
لطفاً بفرمایید مرقع چیست و سهم هنرمندان ایرانی در آفرینش مرقع از گذشته تاکنون چه بوده است؟ همچنین بفرمایید ایده اولیه برگزاری همایش بین‌المللی «مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران» چه بوده و اهداف برگزاری این همایش چیست؟
بسم الله الرحمن الرحیم با سلام؛ استحضار دارید که مرقع به‌عنوان یکی از آثار بسیار شاخص در تاریخ هنر و نگارگری ایران حائز اهمیت است، در گذشته تاریخی ما تأکید اصلیدر حوزه‌های مختلف بر تهیهو تدوین نسخ مختلف بوده، ازجمله خوشنویسی و نگارگری که اهمیت بسیاری داشته‌اند.
این نگاه که ما چگونه از توجه به نسخه و نگارگری نسخه به سمت مرقع آمدیم در تاریخ هنر ما نکته بسیار مهمی است به جهت اینکه به واقع دو اتفاق مهم صورت گرفته است، اولاً اینکه نوع نگاه حامیان هنر و هنرمندان تغییر پیدا می‌کند و نوعی از هنر جدید را در تاریخ هنر ایران و نگارگری و هنرهای مختلف شاهد هستیم و همین باعث می‌شود که نوع زیبایی‌شناسی ما هم به تعبیری تغییر پیدا کند و گونه‌ای از صفحه‌آرایی و صفحه‌بندی و نوعی تفکر هنری تازه در این خصوص شکل می‌گیرد. این نکته بسیار مهمی است، زیرا شاهدیم که بخشی از این تفکر تازه در تاریخ هنر ما منجر به شکل‌گیری مرقعات می‌شود، از این جهت که بسیاری از این قطعاتی که توسط هنرمندان ساخته می‌شد، یا برای آنان خیلی اهمیت نداشته و یا بعضاً جنبة مشق برای هنرمند داشت تا کار اصلی را بهتر انجام دهد. هنرمندان طراحی‌هایی را انجام می‌دادند که اینها بدل به مجموعه‌ای از طراحی‌هایی شدند که به‌عنوان سرمشق برای جوانترها در نظر گرفته شده‌اند، بعدها در همین کتابخانه‌هایی که هنرمندان حضور داشتند، مشق‌ها اعم از خوشنویسی و نگارگری را جمع کردند و در دفتری صحافی و نگهداری کردند و تبدیل شد به اولین نمونه‌های مرقعاتی که ساخته شد. نکته دوم و مهمتر، قطعه‌قطعه بودن این آثار است و اینکه چگونه و با چه تفکری کنار هم قرار می‌گرفتند؟ در واقع بخشی از آن مربوط به سفارش‌دهندگان و بخشی دیگر مربوط به کسانی است که این سفارش‌ها را می‌پذیرفتند و یا کار کارشناسی می‌کردند، با در نظر گرفتن اینکه چه آثاری را جمع کنند و چه آثاری را در کنار همدیگر قرار بدهند تا مجموعه‌ای هماهنگ و متناسب و با تفکر آفریده شود.
در تاریخ هنر ما این نکات بسیار حایز اهمیت‌اند و می‌بایست مورد تحقیق و پژوهش قرار گیرند و هنرمندان این حوزه معرفی شوند و همچنین دیدگاه‌هایی که باعث شده تا این آثار جمع‌آوری و سر و سامان داده شود مورد بررسی قرار گیرد و اینکه به قول دوست محمد گواشانی که در دیباچه بهرام میرزا می‌گوید: «ما این پراکندگی را در یک جمعیت جمع و نگهداری کردیم». این نوع نگاه که این پراکندگی‌ها چگونه در کنار هم قرار بگیرند نیازمند تفکر است؛ برای نمونه کسی که می‌خواهد مجموعه‌ای را جمع کند بر اساس چه تفکری می‌خواهد این کار را انجام دهد؟ مثلاً ما در تاریخ هنر خودمان ایده و مفهوم تاریخ هنر را، پیش از این، در مرقعات می‌بینیم، زیرا براساس نوعی تفکر، تاریخ را در کنار هم قرار داده و در واقع به نوعی خلق تاریخ هنر است. هنرمند آلبوم یا مرقعاتی را جمع‌آوری می‌کند که بیان‌کننده تاریخ هنر ما است. گاهی برای شخصی آثاری خاص اهمیت داشته، مثلاً مجموعه خوشنویسی بایسنقرمیرزا که تعداد معدودی بیشتر نیست و از آن یک آلبوم تهیه می‌شود. شش نفر از شاگردانش از یاقوت شروع می‌کنند و مجموعه‌ای را به‌عنوان مرقع بایسنقرمیرزا جمع می‌کنند.
محققان معتقدند مرقع‌سازی از قرن نهم، از زمان تیموری، شکل اصلی خود را یافته است. البته پیش از آن هم بحث گلچین‌ها و موضوعاتی از این دست آغاز شده بود، مبنی بر اینکه از نسخه خارج بشویم و نگاه متفاوتی پیدا کنیم و در یک نسخه گلچین‌هایی از آثار داشته باشیم و بعدها رسیدیم به اینکه این گلچین‌ها تبدیل به قطعات پراکنده‌ای در کنار یکدیگر شدند.
این نوع نگاه که اوج آن به اواخر دوره تیموری و خصوصاً دوره صفوی باز می‌گردد، باعث شد تا آثار بسیار ارزشمندی از مرقعات داشته باشیم و براساس همین نوع نگاه و ویژگی‌هایی که در جمع‌آوری آنان در نظر گرفته شده، برخی از این مرقعات به‌عنوان اثر معیار و شاخص در نظر گرفته می‌شوند و سایر مرقعات را با آنان می‌سنجند، مانند مرقعات بهرام میرزا که یکی از مهمترین مرقعات تاریخ هنر ماست.
همچنین دیباچه‌هایی که بر اینها نوشته و آثاری که در آنها جمع می‌شد و تزئینات و آثار هنری که در کنار اینها شکل می‌گیرند بسیار مهم‌اند. در این آثار سبک جدیدی از طراحی و هنر را در تاریخ هنری خودمان شاهد هستیم. اینکه چگونه هنرمندان این آثار را جمع می‌کردند؟ چه تزئیناتی به آنها اضافه می‌شد؟ موضوعاتی از قبیل صحافی، تجلید، تذهیب و تشعیر، جدول‌کشی و نمونه‌های مختلفی از آثار هنری که متناسب با این قطعات شکل می‌گیرد و ساخته می‌شود که در حقیقت خودش یک سبک و سیاق تازه در تاریخ هنری ماست و در عین‌حال گسترش پیدا می‌کند و از ایران به کشورهای دیگر مثل عثمانی و هند می‌رود. در هند شاهد دو مرقع بسیار مشهور هستیم که خوشبختانه در ایران نگهداری می‌شود؛ یکی از آنها همین مرقع هندوایرانی است که بحمدالله به همت فرهنگستان هنر به چاپ رسیده است و دیگری مرقع گلشن که آن هم باز مرقع هند و ایرانی است و در زمان جهانگیرشاه آماده شده است که آن هم ان‌شاءالله در دست چاپ است.
اینها درحقیقت نمونه‌های بارزی است که اتفاق افتاده است. در عین‌حال، ما حتی نمونه‌های خارجی نیز داریم مثلاً مجموعه فون‌دیز که یک هنرمند آلمانی است که در قرن نوزدهم به‌عنوان سفیر شروع به جمع کردن آثار پراکنده کرد و در تاریخ شرق‌شناسی بسیار مؤثر بود. ما سه مرقع بسیار مشهور داریم که فون‌دیز ساخته و در برلین نگهداری می‌شود. او که تخصص اصلی‌اش در حوزة نگارگری و نقاشی ایرانی است آثار پراکنده جمع‌آوری شده را با تفکر خاصی در کنار هم قرار داد. دو مرقع دیگر او چندان شکل و شمایل خاصی ندارند و فقط کنار هم چیده شده‌اند و این بسیار مهم است که تأثیرگذاری ایرانی‌ها را در آن زمان بر افراد غیرایرانی شاهد هستیم.
این نکته بسیار مهم است دریابیم که او چگونه این آثار را تهیه می‌کرده است. در یکی از توضیحات خود اشاره می‌کند که از طریق خواجه‌ای در حرمسرای دربار عثمانی این آثار را خریداری می‌کرده و حتی برگه‌هایی را از نسخه‌ها جدا می‌کردند مثلاً از شاهنامه فردوسی یا خمسه نظامی.
اینها نکات تاریخی و هنری و تاریخ هنری دارد که اهمیت کار را نشان می‌دهد. بر اساس این ملاحظات و صبغه تاریخی که بسیار مطلب گسترده‌ای است، در فرهنگستان هنر تصمیم گرفته شد که همایشی با محوریت مرقع‌شناسی برگزار شود تا درنتیجه آن بتوانیم گوشه‌های ناشناخته‌ای از تاریخ هنر ایران را در نتیجة تحقیق بیشتر و پرداختن به آن اهمیت بدهیم و نگاه‌ها و انواع آثار موجود را معرفی کنیم. ان‌شاءالله بتوانیم این همایش بین‌المللی را در سال 1402 برگزار کنیم، البته سعی می‌کنیم در مسیری که داریم، نشست‌ها و پیش‌همایش‌هایی را با موضوعات تخصصی‌تر پیش از همایش اصلی برگزار نماییم.
لطفاً بفرمایید ارتباط هنر مرقع‌سازی را با دیگر هنرها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در بحث مرقع ما انواع هنرها را می‌بینیم که در آن شکل می‌گیرند و بخشی از آن چیزی است که جمع‌آوری می‌شود و بخشی دیگر چگونگی تدوین و کنار هم قرار گرفتن آنهاست که همان دفتر اصلی یا آلبوم یا مرقعی است که ما از آن نام می‌بریم. در شکل‌گیری و آماده‌سازی مرقع هنرهای مختلفی دخیل است، شکل تزئینات از نظر ابعاد و اندازه، جدول‌کشی، تذهیب، تشعیر، صحافی و جلدسازی؛ مجموعه‌ای از هنرها به کار گرفته می‌شود که اینها خود موجب تحول در تاریخ هنر ما شده است.
بحث مرقع باعث تحولات تازه‌ای در رشته‌های مختلف هنری از جمله هنرهای مرتبط با کتاب‌آرایی ما شده است، قطعاً باید به این ویژگی‌ها و این خصوصیت‌ها بیشتر پرداخته شود و مورد تحقیق ژرف‌تری قرار گیرد که در این همایش پیش‌رو انجام خواهد گرفت.
آیا نشست‌ها و یا همایش‌هایی با محوریت موضوع مرقع، در ایران و یا جهان برگزار شده است؟
بله در خارج از ایران چندین همایش و نشست برگزار شده است و غربی‌ها خیلی زودتر به این موضوع و اهمیت آن پرداخته‌اند. حدود 80 سال است که در اروپا و امریکا بحث مرقع مورد توجه قرار دارد، اما در داخل ایران کمتر به آن پرداخته شده است و به صورت پراکنده مقالاتی وجود دارد. مرقعاتی نوشته شده یا کتابهای اندکی در این حوزه انتشار پیدا کرده، اما تاکنون یک همایش گسترده در ایران برگزار نشده است و امیدواریم این همایش بتواند بخشی از حوزه بررسی تاریخ هنر ایران را پوشش دهد و مقدمه‌ای برای فعالیت‌های بیشتر تحقیقی در حوزه مرقعات باشد.
چه برنامه‌هایی برای بهتر برگزار شدن همایش تدارک دیده‌اید؟
اولین نکته مهم برای ما، اعضای هیئت علمی این همایش بود که خوشبختانه با همکاری محققان و پژوهشگران داخل کشور توانستیم از برجسته‌ترین اساتید به عنوان شورای علمی دعوت کنیم و در عین حال بتوانیم فضای لازم برای مجموعه نظام‌های پژوهشی ایجاد کنیم و بر روی موضوع مرقعات تمرکز کنیم.
دستاوردهای این همایش آیا در قالب کتاب نیز منتشر خواهد شد؟
ان‌شاءالله حتماً؛ فرهنگستان هنر مقدمات آن را شروع کرده است، اولین بحث ما آماده کردن منابع برای محققان به‌عنوان نکته بسیار مهمی است که معمولاً از آن غفلت شده است و خوشبختانه فرهنگستان هنر به آن پرداخته و همین مجموعه کتابهای چاپ شده و در حال چاپ منابع خوبی برای محققان و پژوهشگران خواهد بود و ان‌شاءالله مجموعه مقالات همایش بین‌المللی مرقع‌شناسی نیز چاپ خواهد شد. شایان ذکر است که ما به‌صورت سفارشی به پژوهشگران و محققان برگزیده سفارش مقاله می‌دهیم و علاوه بر آن از طریق فراخوان نیز از پژوهشگران دعوت می‌شود تا مقالات خود را ارسال نمایند. این مقالات در شورای علمی همایش مورد بررسی قرار خواهند گرفت و مقالات برگزیده، هم به‌صورت ارائه سخنرانی و هم در کتاب مجموعه مقالات چاپ خواهند شد.
آیا برنامه‌های عملی و کارگاهی نیز در این همایش تعریف شده است؟
بله، قطعاً یکی از مهمترین مباحث ما کارگاه‌های عملی است. برای اولین بار در این حوزه از استاد اردشیر مجرد تاکستانی خواهش کردیم یک کارگاه عملی در بحث مرقع‌شناسی در فرهنگستان هنر برگزار کنند. ایشان جزء کسانی هستند که در این حوزه هم کار مطالعاتی و تحقیقاتی و هم کار هنری انجام داده‌اند و ان‌شاءالله توسط ایشان اولین کارگاه عملی برگزار خواهد شد. البته از هنرمندان دیگر هم در رشته‌های مختلف، از جمله صحافی و تجلید مرقع برای برگزاری کارگاه دعوت خواهد شد.
با تشکر از وقتی که در اختیارمان قرار دادید لطفاً سخن آخر را بفرمایید.
با تشکر از شما و همچنین سرکار خانم شاملو دبیر اجرایی این همایش و با تشکر از فرهنگستان هنر و خصوصاً پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر با ریاست آقای دکتر تقوی که الحمدلله با حضور ایشان شکل فعال‌تری را گرفته است، امیدواریم شاهد گسترش هرچه بیشتر فعالیت‌های پژوهشی در این پژوهشکده باشیم.
چاپ 
ارسال به دوست
