بحثی پیرامون «نظام موسیقیایی خسروانی در دوران ساسانی»

پژوهشکدۀ هنر، در ادامه واکاوی هنر ایران پیش از اسلام، نگاه خود را به «نظام موسیقی خسروانی در دوران ساسانی» به‌‌عنوان یکی از ریشه‌دارترین و اثرگذارترین سنت‌های موسیقایی در تاریخ فرهنگی- تمدنی ایران پیش از اسلام و دوران اسلامی انداخت.

به گزارش روابط عمومی پژوهشکدۀ هنر- وابسته به فرهنگستان هنر- این نشست که به همت «کمیته هنر ایران پیش از اسلام» و در ادامه نشست‌های تخصصی و پژوهشی این مجموعه با محوریت میراث هنرهای ایران در دوران باستانی و پیش از اسلام، عصر روز شنبه ۱۵ دی با حضور علاقمندان برگزار شد، به یکی از مهم‌‌ترین، اثرگذارترین و در عین حال ناشناخته‌ترین سنت‌های موسیقایی تاریخ ایران اختصاص داشت: «موسیقی خسروانی» و بررسی امتداد و شعاع و دامنه تأثیر آن در چند قرن بعد و در دوران اسلامی به روایت تاریخ، ادب و فرهنگ ایرانی.
در ابتدا، خانم دکتر اخوان مدیر گروه تاریخ هنر پژوهشکده هنر با معرفی سخنران این نشست «دکتر سيد حسین میثمی» این مبحث را موضوعی مغفول مانده در عرصۀ مطالعات تاریخی ایران پیش از اسلام خواند و تاکید کرد که تا امروز بیشتر به حوزة هنرهای تجسمی پرداخته‌ایم اما تصمیم داریم از این پس در پژوهشکده هنر به شکل فراگیرتر به گستره پژوهش‌های هنری این دوران وارد شویم.
آنگاه نوبت به سخنران این نشست دکتر سيد حسین میثمی پژوهشگر، مدرس، صاحب‌‌نظر و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر رسید که مباحث خود را تحت عنوان: «بحثی پیرامون نظام موسیقایی خسروانی در دوران ساسانی» ایراد کند.
وی در آغاز سخن گفت: نظام موسیقی این دوره و دوره های بعدی در مجموع، سه دوره کلی را در بر می‌گیرد:1. دوران باستان (پیش از اسلام) 2. دوران ميانی (بعد از دوران اسلامی) 3. قرون متأخر.
در دوران پيش از اسلام نظام خسروانی در دوره میانی نظام پرده‌‌ای، ادواری، مقامی، و قرون متأخر نظام موسیقی دستگاهی که مربوط به یکی دو قرن گذشته است. در مورد نظام‌‌های موسيقايی ايران مطالعاتی صورت گرفته ولی پیرامون دو ‌نظام موسیقایی متأخر، شتاب مطالعاتی بیشتر بوده است. در خصوص موسیقی پیش از اسلام، اين فعالیت و شتاب چندان چشمگیر نبوده است. من پیش از ورود به مبحث اصلی، اطلاعات کلی از این دوره را مطرح می کنم:
دوره ساسانی توسط اردشیر فرزند بابک با شکست اردوان پنجم، بنیان نهاده می‌‌شود. تعداد پادشاهان این دوره ۴۰ نفر است که همه از اقوام پارس برخاسته‌‌اند. پایتخت اولیه این امپراطوری استخر بود و بعدها به تیسفون در نزدیکی بغداد انتقال داده شد. در اين دوران اديان مختلفی وجود داشته، وليکن دین رسمی این دوره دین زرتشت بود. طبقه‌‌بندی اجتماعی این دوره که ریشه‌‌ی کهن داشته شامل اين طبقات بوده است: موبدان، جنگاوران، دبیران، پیشه وران. این سلسله سرانجام به‌‌دست اعراب مسلمان منقرض شد.
اما بحث ما بطور مشخص، متمرکز است بر دوران حکومت خسرو پرویز است، از آن روی که نظام موسیقی مورد نظر ما در دوره او شکل گرفت. وی در اینجا به بیان شرحی از احوالات، جنگ‌‌ها، شکست‌‌ها و پیروزی‌‌های این شاه ساسانی و نمایش تصویرهایی از نوازندگان دربار او پرداخت و احتمال داد که موسيقی-دانان دوران ساسانی احتمالاً در اين هيبت ظاهری قابل تصور بوده‌‌اند.
سخنران نشست دراینجا به طرح پرسش‌‌های مبنایی بحث خود پرداخت. پرسش‌‌های اساسی که در مورد این نظام موسیقایی می‌‌توانیم مطرح ‌کنیم این سه مورد است:
1. این نظام هنر و موسیقی توسط چه کسانی پایه‌‌ریزی شده است؟
2. روایت‌‌های دوره میانی و تسلط اعراب در مورد اين نظام چه اطلاعاتی به ما داده است؟
3. تغییرات این نظام چگونه بوده است؟
وی در ابتدا بحث مختصری در مورد نظام خسرانی و منسوب بودن آن به نکيسا و باربد پرداخت و ذکر که احتمالاً اين مدهای اين نظام وجود داشته، و ليکن توسط اين دو شخصيت به‌‌ويژه باربد سازماندهی شده است. وی ذکر کردند که منابع بسیار اندکی ابداع این نظام را به «نکیسا» منسوب داشته‌‌اند اما اغلب منابع موجود، تنظیم کننده این نظام را «باربد» دانسته‌‌اند.
و در بخش دوم سخنرانی خويش به معرفی اسامی نظام خسروانی در منابع پرداخت. وی ذکر کردند که اطلاعات ما از این نظام برمی‌‌گردد به قرون نخستین اسلامی و چهار چهرۀ شاخص در این موضوع، اطلاعاتی را ثبت و منتقل کرده‌‌اند:
نخستین نفر، «کندی» است در «رساله الکبری فی التألیف» خويش از شش طريق (راه) نام برده است. دومین منبع ما «جاحظ» است در «المحاسن الاضداد» که در آن سه نام را ذکر کرده است. منبع بعدی متعلق به «ابن خرداذبه» است در «اللهو والملاهی» که هشت راه در آن ذکر شده است و آخرین نفر، «مسعودی» است که هفت خسروانی را در «مروج الذهب» با عنوان «طرق الملوکیه» برشمرده است و به‌‌نظر می‌‌رسد منبع مسعودی بسیار متأثر از ابن خرداذبه باشد.

در مجموع این چهار روایت از ۱۳ یا ۱۴ طريق (راه) نام برده شده است. ما تداوم این جریان را می‌‌توانیم در سنت موسیقایی خراسان مشاهده کنیم. دربار بنی امیه به‌‌ لحاظ موسیقایی بسیار متأثر از موسيقی خراسان بوده است. من توانسته‌‌ام منبعی بیابم که زمان آن متعلق به بعد از شکست و فرار یزدگرد ساسانی از دست اعراب و کشته شدن او در مرو است که در آن، اطلاعاتی ذکر شده مبنی بر آنکه رامشگران در هرات مستقر شده‌‌اند و نیروی نظامی در بلخ و فراشان در مرو.
دربار خلفا و دربارهای محلی دوره‌‌های میانی وارث تمام دارایی‌‌ها، اسناد، مدارک و خلاصه تمام میراث ساسانی می‌‌شوند که از خراسان به آنها رسیده بود. این میراث، تأثیرات خود را در ادوار بعدی نیز گذاشت و من ردپای آن را حتی تا قرون نهم و دهم نیز در خراسان، پی جسته‌ام.
سخنران نشست در ادامه به نقل قولی از «ابوحاتم رازی» پرداخت که: «ملل دیگر از جمله ایرانیان شعر موزون و مقفی مثل عربها نداشتند و ایرانیان، اغانی را بر زبان می آوردند که کلامی بود با آهنگ و به‌‌صورت آواز خوانده می‌‌شد و درآن به کلمات امتداد داده می‌‌شد و مبتنی بر اوزان و قوافی نبود...»؛ همچنین «ثعالبی» در «غُررالاخبار» آورده است: «خسروانیان که هنوز در مجالس می نوازند، باربد آفریننده آهنگهای خسروانی است...». نقل قول سوم از «عوفی» بود در «لُباب الالباب» که تأکیدی بود بر آنکه باربد آغازگر این آهنگ‌‌ها بوده است. وی در ادامه به نظر نیشابوری هم‌‌زمان با بهرامشاه غزنوی اشاره کرد که در مورد هفت پرده می گوید: هرچه باربد ساخت هفت پرده بیش نبود و موافق بود با ترتیب کواکب هفتگانه. در «بهجه الروح» آمده که این هفت پرده به ۱۲ پرده تحول و‌‌گسترش یافت مطابق با افلاک. عوفی هم در «لُباب الالباب»، اسامی آن را برمی‌‌شمارد: نوا، بوسلیک، راست، عراق، زهره نگاری، زیرافکن و رهاوی. همو در «جوامع‌‌الحکایات ...» این اسامی را ذکر کرده و گفته که هر پرده را به کوکبی منتسب داشته و فواصل این هفت پرده را با فواصل بین سیارات منطبق ساخته‌‌اند.
سخنرانی در ادامه اظهاراتی در مورد اسامی 13/ 14 راه ذکر شده در منابع پرداخت. وی ذکر کرد که مسعودی می‌‌گوید اولین آنها سکاف است و ابن خرداذبه، بهار را شیواترین این راه‌‌ها می‌‌شمارد. منوچهری در مورد شيشم هم به‌‌عنوان یک راه و هم یک داستان اشاره کرده است. این سخنران سپس به نقل قول از دهخدا در مورد آفرین و ریشه‌های آن در ادبیات اوستایی: آفرینگان و آفرینگان گاهانی و گاه انبار و‌نیز در متون مانوی، «نوروزنامه» خیام پرداخت.و ادامۀ مبحث نوروز کمی هم در مورد سبزه بهار صحبت کرد و در اين ارتباط نقل‌‌هايی از منوچهری و ازرقی هروی ذکر کردند، وی در ادامه مطالبی در مورد ابرینه در و اسفراس در کتاب‌‌های ابن‌خردادبه و مسعودی مطرح کردند و به نقل از تقی زاده احتمال دادند که اسبدار همان شبدیز يعنی اسب خسرو باشد، شایگان و ریشه آن شاهیکان و ارتباط آن را با قبه از مواردی بود که توسط وی طرح شد. دکتر میثمی در ادامه گفت: پیدایش نوروز را به شاهان پیشدادی باستان نسبت داده‌‌اند. «بیرونی» در «آثارالباقیه» اولین ماه پارسیان را فروردین دانسته و مبدأ آن را نیروز که یادگار کیومرث و جمشید بوده است. بیرونی روز ششم این ماه را نیروز بزرگ می‌‌خواند که خداوند در آن روز از خلقت جهان فارغ گردیده پس از شش روز. نظامی در خسرو و شیرین آن را لحن ۱۹ باربد ذکر کرده و صفی الدین ارموی در نظام موسیقایی خود (در اواخر دوره عباسی و بعدها ایلخانی) نوروز را در ردیف آوازها نام برده است. مهرگان و مهرجان مهم‌‌ترین عید باستانی و اعتدالی هوا بود که مناسبت آن پیروزی کاوه آهنگر بر ضحاک بود و مدت آن شش روز بود که روز ششم، مهرگان بزرگ بود. عنصری هم به ۳ جشن نوروز، مهرگان و سَدِه اشاره کرده و بعنوان ۳ آیین بزرگ ملی ایرانیان معرفی می‌‌کند و احتمال دادند که مهرگان که «بنایی» در رسالۀ خويش فواصل موسیقی آن را مطرح کرده با اين راه مرتبط بوده است.
وی در قسمت دوم گفتار خود، به معرفی منابعی پرداخت که بيانگر تغيير احتمالی اسامی راه‌‌های مذکوربوده-اند و در اين مورد شاهد مثالی از لبینا در «لغت فرس» اثر «اسدی طوسی» ذکر کرد. وی همچنين تغییر شکل اسامی و‌ جایگزین شدن اسامی جدید، به عنوان نمونه راه/ پرده‌‌ی اصفهان را مطرح کرده و متذکر شدند که «ابن سینا» بر اين باور بوده که راه اصفهان برگرفته از آهنگ‌‌هایی بوده که در شهر اصفهان می‌‌نواخته‌‌اند. وی همچنين احتمال داد که راه خوربران یا خاوران با عراق مرتبط بوده است.
وی در سخن پايانی تلاش کرد که به سه سؤال مطرح شده پاسخ دهد. در ادامه سؤال‌‌هايی مطرح شدکه وی در پاسخ يکی از سؤال‌‌ها ذکر کردند که برخی از اين راه‌‌ها به دليل محتوايی/ مضمونی امکان تداوم نداشت و بتدريج راه‌‌های جديدی جايگزين راه‌‌های قديمی شد. به عنوان نمونه از رهاوی/ رهابی نام بردند که احتمالاً ریشه‌‌ی واژه‌‌ی آن از ره اَبی (Abbey= دير، صومعه) آمده است. و در پاسخ به سؤال ديگر در مورد اينکه اين راه‌‌های خسروانی معمولاً با چه سازهايی نواخته می‌‌شدند به چنگ و بربط اشاره کرد.
گفتنی است سلسله نشست‌‌های گروه هنر ایران پیش از اسلام با هدف بررسی و تبیین میراث فرهنگ، هنر و حکمت ایران دوران باستانی و پیش از اسلام همچنان با حضور صاحب‌‌نظران، پژوهشگران و تمامی علاقمندان ادامه خواهد داشت.